ΤΟ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ ΤΗΣ ΑΗΔΙΑΣ

 

                                                

Οι συγκινήσεις/τα συναισθήματα διακρίνονται σε πρωτογενή/-είς (primary) ή βασικά/-ές (basic) ή θεμελιώδη/-εις (fundamental) και σε δευτερογενή/-είς (secondary). Βασικά/πρωτογενή ονομάζονται τα συναισθήματα που είναι εγγενή, καθολικά και οικουμενικά και φαίνονται στο πρόσωπο. Ο άνθρωπος φέρει εγγενώς την ικανότητα να εκφράζει με μη λεκτικό τρόπο τα βασικά συναισθήματα. Οι βασικές εκφράσεις του προσώπου που αποτυπώνουν συναισθήματα είναι όμοιες σε διάφορους πολιτισμούς και σε άτομα όλων των ηλικιών.

Ο ερευνητής Ekman υποστήριξε  την οικουμενικότητα ως προς την έκφραση των συναισθημάτων και διέκρινε  αρχικά την ύπαρξη έξι βασικών/πρωτογενών συναισθημάτων: χαρά, λύπη, θυμός, φόβος, έκπληξη, αποστροφή/αηδία, ενώ αργότερα πρόσθεσε σε αυτά και την περιφρόνηση (Ekman & Friesen, 1986, ό. α. Παππά, 2013). 

Λέγεται ότι από τα πιο δύσκολα συναισθήματα που αντιμετωπίζει κάποιος στο στίβο της ζωής και πιο συγκεκριμένα στην θεραπευτική διαδικασία (αν μιλάμε για τη διαδικασία της ψυχοθεραπείας) είναι η αίσθηση ή/ το συναίσθημα της αηδίας. Πρόκειται μάλλον για κάτι που προκαλεί άμεση απώθηση, "βρωμάει" , θέτει σε άμεση φυγή και αποτελεί κάτι το ανυπόφορο.

Σε όλον τον κόσμο η αηδία φαίνεται να εκφράζεται με τον ίδιο τρόπο και να μεταδίδει το ίδιο ακριβώς μήνυμα: κάτι επιτίθεται στη γεύση ή στην όσφρησή μας, κυριολεκτικά ή μεταφορικά. Η έκφραση του προσώπου που υποδηλώνει αηδία –το πάνω χείλος στραβώνει προς τα πλάγια και η μύτη ρυτιδιάζει ελαφρά- υπαινίσσεται μια αρχέγονη απόπειρα, όπως παρατήρησε ο Δαρβίνος, να κλείσουμε τα ρουθούνια για να αποφύγουμε μια ενοχλητική οσμή ή να φτύσουμε ένα φαγητό που δεν πληροί τα γευστικά μας γούστα. ( Άρα όταν ένας άνθρωπος νιώσει αηδία όντας πχ σε κάποιο εστιατόριο δε θα σκεφτεί τι θα πει ο κόσμος και το μαγαζί αν δεν του αρέσει αυτό που τρώει, αλλά με τον τρόπο του θα το δείξει είτε δίνοντάς το πίσω είτε διακριτικά κάνοντας οποιαδήποτε πράξη θεωρεί ανακουφιστική. Οπότε εδώ η λογική, δεν μπορεί να μπλοκάρει το συναίσθημα προκαλώντας δυσφορία στο άτομο)

Στον επιστημονικό χώρο της ψυχολογίας κυρίως, η αηδία έχει αναγνωριστεί ως ένα από τα βασικά συναισθήματα από αρκετούς ερευνητές και σε διάφορους πολιτισμούς. Τα τελευταία χρόνια το βασικό συναίσθημα της αηδίας έχει προσελκύσει έντονο ερευνητικό ενδιαφέρον. Ορίζεται ως ο αποτροπιασμός που προκαλείται στην προοπτική ενσωμάτωσης από το στόμα ενός απεχθούς αντικειμένου και από εξελικτική σκοπιά θεωρείται πως έχει εξελιχθεί ως ένα ψυχολογικό σύστημα προστασίας του οργανισμού από μόλυνση μέσω της αποφυγής πιθανών πηγών μόλυνσης.  

Στις συμπεριφορικές εκδηλώσεις της αηδίας, χαρακτηριστική εκδήλωση της αηδίας σε συμπεριφορικό επίπεδο αποτελεί η αποφυγή και αποστροφή από το «αηδιαστικό αντικείμενο». Αυτή μπορεί να είναι είτε ενεργητική, όπως απομάκρυνση κατά την έκθεση με το αντικείμενο, είτε προληπτική, όπως αποφυγή καταστάσεων, όπου υπάρχουν αηδιαστικά αντικείμενα  είτε παθητική, όπως απομάκρυνση του βλέμματος από το ερέθισμα κλείσιμο ματιών και μύτης και απώθηση του αντικειμένου μακριά  Μία άλλη παρόμοια εκδήλωση της αηδίας είναι το αντανακλαστικό του αιφνιδιασμού , που εκφράζεται με αρχική αντίδραση τη συστολή όλου του σώματος, η οποία εξοικειώνεται γρήγορα και μένει μία αντίδραση ανοιγοκλείσιμου των ματιών. Αυτή η αντίδραση εμφανίζεται σε μεγαλύτερο βαθμό, όταν πρόκειται για αηδιαστικές μυρωδιές  (Χαλιμούρδας, 2019)

Γενικότερα στη κοινωνία γίνεται λίγος λόγος για την την αίσθηση της αηδίας, ωστόσο είναι ένα από τα βασικά συναισθήματα του ανθρώπου που αναπτύσσεται από πολύ μικρή ηλικία. Όταν πηγαίνουμε να φάμε κάτι και να αντιλαμβανόμαστε μια δυσάρεστη οσμή, αφήνουμε αυτόματα το φαγητό. Το ίδιο συμβαίνει όταν μυρίζουμε κάτι δυσάρεστο στην κουζίνα, ξέρουμε ότι κάτι σάπιαζε και πρέπει να το ξεφορτωθούμε γιατί μπορεί να βλάψει την υγεία μας. 

Πως βιώνεται όμως η αηδία; Αισθανόμαστε αηδιασμένοι όταν τρώμε  ή βιώνουμε κάτι ώς τοξικό ή είμαστε κοντά του. Όπως όλα τα συναισθήματα έχουν ένα μηχανισμός  δράσης και αποτελεί συνήθως μια προσαρμοστική αντίδραση που μας εμποδίζει να ζήσουμε καταστάσεις που είναι δυσάρεστες και επιβλαβείς για την υγεία (σωματική ή ψυχική). Επιπρόσθετα, αυτό το συναίσθημα μπορεί  να προκύψει από μια ιδέα που μας προκαλεί αηδία. Ως εκ τούτου, στο υπόβαθρο αυτού του συναισθήματος υπάρχει η πρόθεση να αποφευχθεί ο κίνδυνος "μόλυνσης".  

Η ικανότητά μας να αηδιάζουμε είναι -όπως ο φόβος και ο πόνος- ένα από τα όπλα του οργανισμού μας. Tο γεγονός ότι μία δυσάρεστη μυρωδιά ή γεύση μάς προκαλεί απέχθεια, μας βοηθάει να προστατευόμαστε από χαλασμένες, δηλητηριώδεις, βρόμικες ή βλαβερές ουσίες. Mας κάνει να είμαστε σε επιφυλακή απέναντι σε έντομα ή ερπετά, τα οποία πράγματι μπορεί να μας προκαλέσουν πόνο, αλλά και να μας βλάψουν σοβαρά. Aυτοί είναι οι κύριοι λόγοι ύπαρξης της αηδίας. Ωστόσο μπορεί να επεκταθεί και στις διαπροσωπικές σχέσεις.

Με αυτό τον τρόπο, μπορούμε να εξετάσουμε την αηδία ως προσαρμοστικό συναίσθημα που μας κρατά μακριά και ασφαλείς  από το να ζούμε τέτοιου είδους τοξικές  καταστάσεις. Διαχρονικά έχει παρατηρηθεί και το φαινόμενο της ιδεολογική  αηδίας , όπου η συγκίνηση ή η συναισθηματική φόρτιση που δημιουργείται ξεπερνά το καθαρά διατροφικό και κινείται προς τον ιδεολογικό τομέα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι όταν οι άνθρωποι εκφράζουν την αηδία που αισθάνονται απέναντι σε έναν άλλο πολιτισμό, φυλή, θρησκεία και σε άλλα κοινωνικόπολιτισμικά χαρακτηριστικά. 

Εστιάζοντας στον συναισθηματικό κόσμο του ατόμου και τις διαπροσωπικές σχέσεις, ορισμένοι  ερευνητές που προσπάθησαν να εντοπίσουν τα διάφορα είδη αηδίας, κυρίως τα βιολογικά αίτια και συνθήκες και μέσα σε αυτά ενέταξαν και τη κοινωνική- ηθική αηδία. Η κοινωνική- ηθική αηδία ορίζεται ως μια αντίδραση σε μια υποκατηγορία ηθικών καταπατήσεων που υποδηλώνουν ότι ένα άτομο  είναι "ηθικά" άρρωστο ή "αλλοπρόσαλλο" ή γενικότερα χωρίς ανθρωπιστικά κίνητρα . (Cisler, Olatunji, Lohr, 2009) . Συγκεκριμένα το αίσθημα της αηδίας εκφράζεται  σε μη επιτρεπτές ηθικά συμπεριφορές και καταστάσεις που αντιβαίνουν τον ηθικό κώδικα που έχουν δομήσει οι ίδιοι ή η κοινωνία την οποία ζουν απέναντι σε διάφορες συνθήκες. Και κάτω από αυτές τις ιδέες, δηλαδή, στο παρασκήνιο αυτού του συναισθήματος, κρύβεται επίσης και η σκέψη της τοξικότητας.

 Άρα τι είναι αυτό που κάνει έναν άνθρωπο να προκαλεί αηδία; «Ο χαρακτήρας του», προσπαθούν να απαντήσουν κάποιοι επιστήμονες διευκρινίζοντας ότι η «κακία» μπορεί να προκαλέσει αηδία ακόμα και ως σκέψη, χωρίς απαραίτητα να γίνει πράξη. Αυτό προσπάθησαν να το διερευνήσουν οι  ερευνητές Giner-Sorolla, R., & Chapman το 2016 μέσα από μια έρευνα με τίτλο "Πέρα από την αγνότητα: Ηθική αηδία προς τον κακό χαρακτήρα". Σε αυτό προσπάθησαν να αποδείξουν την υπόθεση ότι το συναίσθημα της αηδίας εμφανίζεται ως απάντηση  σε πληροφορίες σχετικά με ηθικό χαρακτήρα, ακόμη και για παραβιάσεις βλαβών ή ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αντίθετα, ο θυμός ενεργοποιείται ως απάντηση σε πληροφορίες σχετικά με πράξεις, συμπεριλαμβανομένης της ηθικής αδικίας και των συνεπειών τους.

Μέσα από τρεις μελέτες προσπάθησαν να διερευνήσουν τις υποθέσεις τους. Στη μελέτη 1, διεξήγαγαν μια διαδικτυακή μελέτη  σε 87 Αμερικανούς ενήλικες. Οι συμμετέχοντες, αρχικά, κλήθηκαν να διαβάσουν και να αξιολογήσουν δύο υποθετικά σενάρια. Στο ένα σενάριο, ένας άνδρας ανακαλύπτει ότι η μακροχρόνια σύντροφός του τον έχει  απατήσει και την χτυπάει, ενώ στο άλλο, αντί να χτυπήσει αυτή, χτυπάει τη γάτα της.  Το πόρισμα έδειξε ότι το συναίσθημα της αηδίας είχε περισσότερη συσχέτιση με την βίαια πράξη κατά του ζώου , ενώ ο θυμός κατά της συντρόφου (όπως στο παράδειγμά μας).  Οι μελέτες 2 και 3 προσπάθησαν να χειριστούν και να διαφοροποιήσουν τον συγκεκριμένο υποθετικό χαρακτήρα μεταβάλλοντας την επιθυμία του  να προκαλέσει βλάβη και διαφοροποίησε επίσης τις επιβλαβείς συνέπειες της δράσης. Τα πορίσματα έδειξαν ότι η επιθυμία για βλάβη προέβλεπε μόνο αηδία (έλεγχος για θυμό), ενώ οι συνέπειες της σχετίζονταν στενότερα με τον θυμό (έλεγχος για αηδία). Συνολικά, αυτά τα αποτελέσματα δείχνουν ότι η αηδία προκύπτει ως απάντηση σε στοιχεία κακού ηθικού χαρακτήρα και όχι μόνο στην ακαθαρσία ή τις ιδέες μόλυνσης.

Οι συμμετέχοντες αξιολόγησαν την φύση των πράξεων και βαθμολόγησαν το ποια από τις δύο ήταν πιο ανήθικη, ποια έπρεπε να τιμωρηθεί πιο αυστηρά και ποια ήταν η πιο κατακριτέα. Αξιολόγησαν,  επίσης ,τη φύση των δύο ανδρών και απάντησαν σε ερωτήσεις, σχετικά με το πόσο πιθανό θεωρούσαν να είναι σαδιστής ή άνθρωπος με κατανόηση, έκαστος.

Σε ό, τι αφορά καθαυτό την πράξη, η βία κατά της γάτας βαθμολογήθηκε ως «λιγότερο ηθικά λάθος» από τον ξυλοδαρμό της συντρόφου. Αλλά έκριναν χειρότερα την ηθική του άντρα που χτύπησε της γάτα από εκείνη του άνδρα που χτύπησε τη σύντροφο του.

Σε δύο συμπληρωματικές μελέτες, οι συμμετέχοντες διάβασαν μια σειρά από διαφορετικά σενάρια που ποίκιλλαν ανάλογα με το αν ο βασικός χαρακτήρας ήθελε να βλάψει κάποιον (σημάδι κακού χαρακτήρα, ανεξάρτητα από το αποτέλεσμα) ή απλώς τον έβλαψε. Σε συμφωνία με την πρώτη μελέτη, όταν ο βασικός χαρακτήρας ήθελε να βλάψει κάποιον, οι συμμετέχοντες ανέφεραν αίσθημα αηδίας περισσότερο από θυμό, ακόμη και όταν η σκέψη δεν είχε «μεταφραστεί» σε πράξη. Από την άλλη πλευρά, όταν ο χαρακτήρας προκαλούσε βλάβη ακούσια, οι συμμετέχοντες ανέφεραν περισσότερο συναισθήματα θυμού παρά αηδίας.

Οι συγγραφείς της μελέτης κατέληξαν ότι  τα ευρήματα υποδηλώνουν ότι οι κακοί άνθρωποι μας προκαλούν περισσότερο αηδία, ενώ οι κακές πράξεις περισσότερο θυμό. Συνεπώς πέρα από τις βιολογικές και αισθητηριακές διαστάσεις της αίσθησης της αηδίας, μεγάλο ενδιαφέρον αποτελεί και η διερεύνηση του συναισθήματος της αηδίας στις διαπροσωπικές και κοινωνικές σχέσεις και υπό ποιες προϋποθέσεις αναπτύσσονται και ποιο σκοπό προσπαθούν να επιτελέσουν. Οι μελέτες προς το παρόν σχετίζονται με την ιδεολογική διάσταση που φέρουν συγκεκριμένες κατηγορίες ανθρώπων και προκαλούν το συναίσθημα της αηδίας (κάποτε πολλοί Γερμανοί ναζί βίωναν αυτό το συναίσθημα απέναντι στους Εβραίους ) είτε με συμπεριφορά ανθρώπων εντός ενός ορισμένου κοινωνικοπολιτισμού πλασίου που θεωρείται ανήθικη και με στόχο.

Από: Χριστίνα Πανταζή

Βιβλιογραφία

 Cisler J, Olatunji B, Lohr J. Disgust, fear, and the anxiety disorders: A critical review. Clinical psychology review. 2009Feb; 29(1):34–46. 

Giner-Sorolla, R., & Chapman, H. A. (2017). Beyond purity: Moral disgust toward bad character. Psychological Science, 28(1), 80–91

 Χαλιμούρδας Θ. «Η Διερεύνηση του Βασικού Συναισθήματος της Αηδίας σε Ελληνικό πληθυσμό» . 2019

https://www.psychologynow.gr/

https://www.psychology.gr/

https://socialsecurity.gr/